Cuộc đời cũng như cuộc sống hay trong công việc thì để có thành tựu thì bạn cần hai yếu tố: khả năng thiên phú và sự quyết tâm. Nhưng còn một yếu tố thứ ba ít người hiểu rõ: bạn cần đam mê đến mức ám ảnh (obsessive interest).
Sưu tập những tấm vé xe buýt chẳng để làm gì.
Đời sống hiện tại chẳng có nhiều người đi xe buýt vì tính bất tiện của loại hình di chuyển này so với phương tiện cá nhân nhưng có những người họ vẫn thích đi xe buýt không phải họ không biết điều đó. Chẳng qua họ thích thế, cứ làm thôi, họ lại bắt đầu sưu tầm những tấm vé xe buýt. Những người khác luôn nhìn nhìn những người đi xe buýt rõ “ngớ ngẩn” : tại sao phải phải dành thời gian cho đống vé bus cũ?
Đây là đặc tính thứ hai của loại ám ảnh này: tính vô ích (there’s no point). Người sưu tập vé bus không sưu tập nó để kiếm lời (disinterested). Họ không làm vậy để gây ấn tượng với chúng ta hay để làm giàu. Họ làm chỉ để làm thôi.
Khi bạn nhìn lại những người thành công có những phát kiến vĩ đại trong lịch sử bạn sẽ thấy một hình mẫu chung. Họ thường khởi đầu cùng một cách với những người sưu tập vé xe bus: say mê những thứ có vẻ vô nghĩa với người khác.
Trong cuốn sách của Darwin về hành trình trên tàu Beagle, điểm nổi bật nhất là niềm đam mê vô hạn của ông đối với lịch sử tự nhiên. Darwin say mê lịch sử tự nhiên cũng như nhà toán học Ramanujan say mê nghiên cứu các chuỗi số; niềm đam mê của họ dường như không có giới hạn. Nhưng thật sai lầm nếu ta nghĩ rằng họ đang “đặt nền móng” cho những khám phá mà họ đạt được về sau. Nói như thế là ám chỉ rằng họ có mục tiêu. Nhưng họ chỉ như những người sưu tập vé xe bus, họ làm vì họ thích thế vì đơn giản khi làm những điều đó chẳng ai nói với họ sẽ thành công, có thành tựu trong cuộc đời cũng như thế giới cả. Nhưng sau này, họ thành những vĩ nhân mà ai cũng kính nể chính vì những đam mê của họ.
Qua Ramanujan và Darwin ta có thể thấy công thức cho thiên tài chỉ bằng một câu thôi, tôi sẽ nói: Hãy đam mê một thứ quan trọng và đừng vụ lợi.
Đam mê vừa là biểu hiện của năng khiếu vừa có thể thay thế cho quyết tâm. Bạn sẽ không thấy các chuỗi số hấp dẫn nếu không có sẵn năng khiếu về toán học như Ramanujan. Và khi bạn say mê thứ gì đó, bạn chẳng cần quyết tâm nữa; bạn không cần cố làm việc, vì trí tò mò lôi kéo bạn đủ mạnh rồi.Tính bất vụ lợi là đặc điểm quan trọng nhất của kiểu đam mê này. Nó lọc ra những người chân thật và giúp bạn tìm thấy ý tưởng mới.
Con đường dẫn đến ý tưởng mới thường trông không có gì hứa hẹn cũng như có một tia sáng của thành công nào, vì nếu nó sáng sủa thì người khác đã khám phá ra mất rồi. Làm cách nào mà những người đạt thành tựu lớn tìm ra con đường bị cả thế giới ngó lơ? Chúng ta thường nghĩ đơn giản rằng đó là vì họ có tầm nhìn xa hơn: họ quá tài năng nên nhìn thấy con đường mà người khác không thấy nhưng sự thật thì không phải như vậy.
Nhưng nếu bạn quan sát hành trình dẫn đến những phát kiến vĩ đại, bạn thấy đó không phải sự thực. Darwin chú ý đến sinh vật nhiều hơn người khác, không phải vì ông cho rằng nó sẽ dẫn tới một khám phá lớn còn người khác thì không. Darwin chỉ đơn giản là rất, rất thích nghiên cứu sinh vật. Darwin không thể dừng lại được. Ramanujan cũng thế. Họ không phát hiện ra những lối đi bí mật bởi vì những lối đi ấy đầy hứa hẹn, mà bởi vì họ đam mê đến mức không dừng lại nổi. Chính điều đó giúp họ đi theo con đường mà những người chỉ có tham vọng sẽ sớm bỏ qua hay bỏ cuộc giữa chừng vì nó chẳng dẫn đến đâu hay bất cứ điều gì.
Có người nào đầu óc bình thường mà lại cho rằng để viết tiểu thuyết cho hay cần phải dành vài năm tưởng tượng ra một ngôn ngữ yêu tinh trước không. Nhà văn R. R. Tolkien đã làm việc không tưởng như vậy. Ông bắt đầu bằng việc đi thăm mọi hộ gia đình ở Tây Nam nước Anh, giống như Trollope? Không ai nghĩ thế, kể cả chính Tolkien và Trollope. Cuối cùng Tolkien đã viết cuốn tiểu thuyết Anh chàng Hobbit với những ngôn ngữ do chính ông tạo ra cùng thế giới tưởng tượng.
Lý thuyết vé xe bus chính là sự đam mê không giới hạn và chịu đựng gian khổ vô tận
Thứ nhất, lý thuyết vé xe bus cho thấy rõ rằng nguồn gốc của khả năng chịu đựng này không phải là sự nhẫn nại vô tận, mà là sự đam mê vô tận (như những nhà sưu tập vẫn có). Nó cũng cho biết thêm một tính chất quan trọng nữa khả năng chịu đựng gian khổ vô giới hạn khi làm những việc quan trọng. Vậy thứ gì quan trọng? Bạn không biết bao giờ biết chắc được. Chính vì không ai có thể nói trước con đường nào hứa hẹn hơn, cho nên bạn phải khám phá ý tưởng mới bằng cách cứ làm những gì mình thích trước đã.
Nhưng có vài cách giúp bạn đoán được đam mê nào đáng dành thời gian tìm tòi. Ví dụ: đam mê sáng tạo (create) thì luôn tốt hơn đam mê tiêu thụ (consume). Hoặc nếu bạn đam mê một thứ rất khó thì đó chắc chắn là con đường đáng đi, đặc biệt nếu môn ấy đối với bạn chỉ khó nhưng đối với nguời khác là cực kỳ khó . Những đam mê của người tài giỏi thường hứa hẹn nhiều giá trị. Khi một người tài giỏi ngẫu nhiên thích thứ gì đó, nó không hẳn là ngẫu nhiên.
Nhưng bạn không bao giờ biết chắc được. Trên thực tế, có một điều rất đáng sợ nếu nó được chứng minh là đúng: để đạt thành tựu lớn, bạn phải tốn nhiều thời gian. Trong nhiều lĩnh vực, lợi nhuận luôn tỉ lệ thuận với rủi ro. Nếu điều ấy đúng ở đây thì cách tìm ra con đường dẫn tới thành tựu vĩ đại là phải thử làm nhiều thứ; những thứ mà cuối cùng có lẽ sẽ không mang lại gì hết. Tôi không chắc điều này có xứng đáng không. Một mặt, thật khó mà phí thời gian nếu bạn hăng say làm một việc hấp dẫn, bởi vì phần lớn những thứ bạn làm rồi sẽ trở nên có ích. Nhưng mặt khác, quy luật lợi nhuận/ rủi ro gần như luôn đúng bất cứ nơi nào rủi ro có mặt.
Issac Newton, nhà vật lý, nhà thiên văn học, nhà triết học, nhà toán học, nhà thần học và nhà giả kim người Anh, được nhiều người xem là một trong những nhà khoa học vĩ đại và có tầm ảnh hưởng lớn nhất trong lịch sử, với vai trò là nhân vật chính trong cuộc cách mạng khoa học.
Trường hợp Newton chẳng hạn. Newton nổi tiếng nhờ một đam mê mà cuối cùng hóa ra rất có giá trị: ông muốn dùng toán học để miêu tả thế giới. Nhưng ông còn hai đam mê khác, giả kim và thần học, hai đam mê mà cuối cùng ta thấy là hoàn toàn lãng phí thời gian. Tổng cộng thì Newton vẫn “có lãi”. Ông đặt cược vào thứ mà ngày nay chúng ta gọi là môn Vật lý, và món cược này thắng đậm đến mức nó bù hết được cho hai thứ kia. Nhưng liệu hai lựa chọn kia có cần thiết không, theo nghĩa rằng Newton đã phải mạo hiểm lớn để có khám phá lớn? Tôi không biết nữa.
Lý thuyết vé xe bus cũng giải thích tại sao chúng ta thường khó đạt được thành tựu lớn sau khi có con. Trong trường hợp này, đam mê không những phải cạnh tranh với những thứ gây xao nhãng bên ngoài: nó phải cạnh tranh với một đam mê khác, và chăm sóc con cái là đam mê cực kỳ mạnh mẽ đối với phần lớn chúng ta. Việc này sẽ chiếm nhiều thời gian trong một ngày của bất cứ bậc cha mẹ nào. Thật rất khó có thời gian rảnh sau khi bạn sinh con, nhưng tìm thời gian vẫn là việc dễ. Thử thách thực sự nằm ở chỗ bạn không còn muốn dành thời gian làm việc nữa hay tận dụng thời gian ít ỏi còn lại ra sao.
Ẩn ý thú vị nhất của lý thuyết vé xe bus là nó gợi ý cho ta những con đường dễ dàng hơn. Nếu công thức thành công cho thiên tài chỉ đơn giản là tài năng thiên bẩm cộng với làm việc chăm chỉ, vậy chúng ta chỉ có thể hy vọng mình được trời phú cho chút tài năng và làm việc cật lực hết sức. Đấy là một điều vô lý vì không phải có khi sinh ra đã có bộ óc thông minh, thiên tài bẩm sinh cả.
Kết luận
Nhưng nếu đam mê là một yếu tố quan trọng của thiên tài, vậy chúng ta có thể nuôi dưỡng thiên tài bằng cách trước hết nuôi dưỡng đam mê. Nhất là đam mê một cái gì mà không vụ lợi, ko nhìn thấy nó sẽ dẫn đến đâu và cứ làm những gì mình thích còn thành công hay không thì phải chờ ở tương lai. Dù tương lai có thành công hay không nhưng ít nhất chúng ta có cũng những kinh nghiệm, kiến thức thú vị cho lĩnh vực của mình để sau này có trở thành chuyên gia, hay chuyên viên cho những thứ mà ta đam mê.
- Làm lồng đèn ống lon của ngày xưa thập niên 90s - September 24, 2023
- Sống lạc quan theo triết lý khắc lỷ và chủ nghĩa hiện sinh - September 24, 2023
- 19 quy luật để có một cuộc sống tốt đẹp từ Marcus Aurelius - September 23, 2023
